maandag 1 juni 2015

Le Pré Catelan


Vandaag neem ik u mee naar het exclusieve Parijse restaurant Le Pré Catelan - zoals, in het jaar 1909, geschilderd door Henri Gervex (1852-1929). Een mens leeft niet van vijfgangenmenu's alleen, daarom tracteer ik u op enige cultuurhistorische genoegens, geserveerd op een bedje van enkele beschouwingen omtrent de schilderkunst. Want ja, cultuur, geschiedenis, kunst, literatuur en filosofisch gepeins, zijn zij het niet die het leven betekenis - zin - verlenen? Ik klink een beetje verheven, ik weet het, maar wij begeven ons heden dan ook in de hogere kringen… Wij 'gaan elitair'…
Une soirée au Pré Catelan is de officiële titel van het prachtige schilderij dat ons hierbij tot uitgangspunt dient. Toen Gervex het vervaardigde was het restaurant Le Pré Catelan (soms ook gespeld met streepje: Le Pré-Catelan) nog zeer jong: het was gebouwd in 1905, in een bevallige, neo-classicistische stijl. 
Pittig detail: Gervex schilderde zijn werk (olieverf op linnen) op bestelling van de toenmalige eigenaar en uitbater van de Pré Catelan, een zekere monsieur Mourrier. De man zal fier geweest zijn op zijn horecazaak - terecht. En, uiteraard, zo'n relatief groot (3,24 op 2,14 meter) en fraai schilderij: geen betere vorm van reclame denkbaar! Des te meer daar Gervex in die tijd een gerenommeerd figuur in de kunstwereld was.
Henri Gervex was geboren in december 1852, en dat was zo'n drie maanden vóór in het Nederlandse plaatsje Zundert Vincent Van Gogh het levenslicht zag. De twee waren dus nagenoeg leeftijdsgenoten - een kleine vergelijking ligt voor de hand.
Parijzenaar Gervex groeide in zijn tijd uit tot een algemeen geacht en geliefd kunstenaar: hij exposeerde op de beroemde jaarlijke Salons, kreeg overheidsopdrachten, werd in 1889 officier van het Légion d'honneur… Hij was welvarend, behoorde tot de haute société van zijn tijd, waarvan de leden mekaar ontmoetten in chique etablissementen als de Pré Catelan, om te tafelen, te bewonderen, en - vooral - bewonderd te worden.
Vincent Van Gogh verkocht tijdens zijn moeizame en armoedige leven één schilderij. Nu wordt hij beschouwd als een artistiek genie en worden voor zijn werken astronomische bedragen neergeteld. Henri Gervex is inmiddels geheel vergeten. Dat hij de Pré Catelan in opdracht van de eigenaar schilderde, was een pekelzonde in vergelijking met de mate waarin de kunstwereld van onze tijd in de greep is geraakt van commerçanten, marketeers en speculanten.
Het restaurant Le Pré Catelan bestaat nog steeds: dankzij keukenchef Frédéric Anton mag het zich sedert 1999 op twee en sinds 2007 zelfs op drie sterren in de Michelingids beroemen. Het is gelegen in het Bois de Boulogne, een vrij groot (zij het met autowegen doorsneden) park in het 16de arrondissement van Parijs. Ik heb er geen flauw benul van wat voor een arrondissement dat is, maar als men een locatie in Parijs aanhaalt dient men daar steeds het arrondissement bij te vermelden, dat hoort zo! Ik ben er ook nooit geweest, in dat Bois de Boulogne, ken het enkel uit de Franse misdaadfilms en de oude Maigret-televisieproducties (waar ik in mijn kinderjaren sporadisch wel eens naar keek): daarin fungeerde het steevast als tippelzone.
En wat lees ik anno 2015 in de Wikipedia? "Overdag is het er goed toeven (…). 's Avonds en 's nachts is het er echter een onveilig gebied. Ook werken er travestieten en transseksuelen in de prostitutie". U bent gewaarschuwd! Eerlijkheidshalve voeg ik hier aan toe dat ik uit dezelfde bron nu ook leer dat in het - 846 hectaren groot - Bois de Boulogne een rozentuin, een siertuin met serres, een dierentuin, een camping (de enige in Parijs!), twee paardenrenbanen én de bekende tenniscourts van Roland Garros liggen. En ja, er staan warempel ook nog bomen in het Bois, vooral eiken!
Het schilderkunstig œuvre van Henri Gervex wordt gerekend tot "het burgerlijk realisme", de Salonmalerei, waar de kunstpausen van de latere twintigste eeuw misprijzend op neerkeken. Pas met het standaardwerk van de Servische kunsthistorica en schilderes Aleksa Celebonovic (1917-1987) uit 1974, in het Nederlands vertaald als Dierbare schilders, in het Engels als Some Call It Kitsch, mocht die burgerlijke 19de- en vroeg 20ste-eeuwse schilderkunst zich weer in enige interesse en empathie verheugen.
Ach, kunst of kitsch, who cares? Kunst kan soms mat en nietszeggend, kitsch kan soms boeiend en betekenisvol zijn. Beauty is in the eye of the beholder, en al de rest zit ook in onze hersenen, en is dus subjectief en relatief. Laten we onconventioneel durven zijn, niet enkel door belang te stellen in de avant-garde, maar ook door het conventionele naar waarde te schatten.
En de Soirée au Pré-Catelan is een mooi en boeiend werk, zeker weten. Ongetwijfeld heeft zijn charme te maken met de sfeer die het uitstraalt, en die wordt op haar beurt geschapen door het contrast tussen het feestelijke licht in het interieur - elektrische verlichting, in 1909 nog een betrekkelijke nieuwigheid - en het nachtelijke duister.
Maar… omdat de kunstenaar het restaurantlicht ook met gulle hand op het terras van het gebouw laat afstralen, wordt de tegenstelling tussen het heldere binnen en de donkere buiten sterk gemilderd, en wordt ons het (naar mijn smaak) geforceerde 'spotlights' clair-obscur bespaard dat we aantreffen in het werk van een Caravaggio, een Georges de la Tour of een Rembrandt (een effectjagerij waar ik niet tuk op ben).
De Soirée au Pré-Catelan was kennelijk een warme zomeravond, want op het terras en in de tuin staat een stukje van de beau monde een luchtje te scheppen. Op de achtergrond komen een dame en een heer naar buiten en maken aanstalten om, neen, niet in een koets, maar in een auto te stappen - een andere betrekkelijke nieuwigheid van die dagen. 
Op het schilderij herkennen we heel wat toenmalige Parijse beroemdheden (uiteraard omdat de gespecialiseerde literatuur ze ons voorzegt). Op het terras maakt een driekoppig gezelschap een praatje: twee dames en een heer die min of meer het middelpunt van het gehele tafereel vormen. Het gaat zowaar om de echtgenote van de schilder, mevrouw Gervex, die in gesprek is met de prins en de prinses de Sagan. Die prins heettte eigenlijk Hélie de Talleyrand (1859-1937), de prinses Anna Gould (1875-1961). Zij was van huis uit schatrijk, en hij was ook niet bepaald een armoezaaier. Merkwaardig: Henri Gervex toont zijn echtgenote - zij staat links - en face, en de prinses op de rug! Het gemene grapje dat la princesse de Sagan enkel vanuit dit gezichtspunt een schoonheid kon worden genoemd deed de ronde…  
In het restaurant zelf kan men de "célèbre demi-mondaine" Liande de Pougy bewonderen, verder Arthur Meyer, directeur van de invloedrijke, conservatieve krant Le Gaulois, maar ook symboolfiguren der moderniteit als de vliegenier Santos-Dumont en de fervente autoliefhebber markies de Dion. Ontbreekt: de schrijver Marcel Proust (1871-1922), auteur van het onvolprezen A la recherche du temps perdu. Aangenomen wordt dat ook hij volop klant geweest is in de Pré Catelan, en mét hem een flink deel van zijn personages (met name de meest gefortuneerden onder hen). Overigens was 1909 het jaar waarin Proust het schrijven van zijn A la recherche aanvatte (hij zou zijn meesterwerk voltooien in 1922, net voor zijn dood): rijk was hij toen al wel ('familiegewijs'), beroemd nog niet. In wezen deden Gervex en Proust hetzelfde: ze legden de Belle Epoque - het tijdvak van ca. 1880 tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog - vast en bewaarden haar voor het nageslacht. De ene deed het al schilderend, de andere al schrijvend.
Grosso modo kan gesteld dat de Belle Epoque de laatste periode is geweest waarin de Westerse schilderkunst het esthetische ideaal huldigde dat haar door de Renaissance was meegegeven: kunst moest zintuiglijke schoonheid voortbrengen - want "a thing of beauty is a joy forever" (Keats). In de regel vormde deze esthetiek nog het paradigma van artistieke stromingen als het realisme, het impressionisme en de Jugendstil. Van Henri Gervex en zijn bewonderaars.
Na de Eerste Wereldoorlog schoven de avant-garde kunstenaars het schoonheidsideaal aan de kant ten voordele van het vormexperiment (het kunstwerk moest niet langer mooi, maar vooral origineel zijn), en offerden ze het natuurgetrouw afbeelden van de visuele werkelijkheid op aan de onverholen expressie van meningen, gevoelens, dromen… In een wervelwind van elkaar steeds sneller opvolgende nieuwe kunststromingen (expressionisme, fauvisme, kubisme, futurisme, abstractie, surrealisme… het '-ismen'-lijstje kan omzeggens eindeloos aangevuld worden tot en met de hedendaagse kunstavonturen) verloor de 'gevestigde' artistieke wereld het contact met het grote publiek, dat het oude schoonheidsideaal trouw bleef, en de moderne kunst in het beste geval belachelijk en in andere gevallen ergerlijk of schandalig vond. Een kloof die zelfs de dag van vandaag niet is gedicht. Wederzijdse minachting. 
En ik? (Want in een blog moet men ook iets van zichzelf prijsgeven). Ach, zoals gewoonlijk kan ik niet kiezen, wil ik niet kiezen. Ik ben gecharmeerd door de schoonheid die (bijvoorbeeld) Henri Gervex ons voorzet - maar ben (bijvoorbeeld) ook gefascineerd door de eerlijke lelijkheid waar Lucian Freud (1922-2011) ons mee confronteert. 
Overigens: allicht zonder dat hij het zelf besefte is Gervex' Soirée au Pré Catelan méér dan een aangenaam tijdverdrijf. Ja, hij laat het licht van de Pré Catelan ook schijnen op de gasten op het terras van het restaurant, dat is waar. Maar wij, waar staan wij, als toeschouwers? Aangezien we het hele tafereel in ogenschouw kunnen nemen: kennelijk een eind verder. In het donker? Allicht. ("Und man siehet die im Lichte, die im Dunkeln sieht man nicht").
Gervex schilderde de gezelligheid, de behaaglijke schittering waarin de mondaine wereld zich in en om het chique restaurant wentelt. Wij nemen ze waar, als buitenstaanders. De vraag is: zijn gezelligheid en glitter (net als geluk) geen fenomenen die men bij uitstek ervaart als men ze - niet zonder enige jaloezie - van buitenaf waarneemt, er niet zelf aan deelneemt, ervan uitgesloten is? Wie in en om het restaurant zit of staat denkt allicht niet aan gezelligheid en splendeur, die is daarvoor in een te drukke conversatie gewikkeld… En misschien zijn die prins en die prinses wel oervervelende small talkers, is die demi-mondaine Liande een domme onzin uitkramend kippetje, die krantenmagnaat een holle, zelfingenomen veelprater...? Misschien kreeg je in de Pré Catelan hoofdpijn van al dat duffe gepraat, rugpijn van het lange tafelen, vermoeide ogen van het overvloedig elektrisch licht…? Ja, ik durf er donder op zeggen dat ook une soirée in de Pré Catelan niet altijd was wat zij nu op het eerste gezicht lijkt… Of: hoe zelfs een kunstwerk dat mooi en bevallig - een streling voor het oog - wil zijn, te denken geeft…
En zo worden wij heen en weer geslingerd tussen verrukking (over de schoonheid en de sfeer), afgunst (omwille van de gezelligheid en de luxe in de Pré Catelan), en skepsis (omdat wij weten dat het leven en de wereld in werkelijkheid toch altijd anders zijn dan zij op een schilderij, of in een boek, een film, een liedje… voorgesteld worden). 
Toen Aleksa Celebonovic in de vroege jaren zeventig haar werk Dierbare schilders schreef, behoorde Gervex' Une soirée au Pré Catelan nog tot de privé-collectie van de Parijse antiquair en kunstverzamelaar François-Gérard Seligmann. Na diens dood schonk zijn weduwe de 160 kunstwerken tellende Belle Epoque-collectie van haar man aan het Musée Carnavalet, het stedelijk historisch museum van Parijs, gelegen in de Rue des Francs Bourgeois (in het 3de arrondissement).

Voornaamste bronnen…
Het boek: A. CELEBONOVIC, Dierbare schilders, Het burgerlijk realisme in de negentiende eeuw, Amsterdam, 1974.
Het internet: website 1643-1945 L'Histoire par L'Image, www.histoire-image.org/ ; website van het Musée Carnavalet, www.carnavalet.paris.fr/ ; artikel Balade littéraire avec Proust à Paris (2) op website Terres d'écrivains, www.terresdecrivains.com (in dit artikel ook twee foto's van het restaurant Le Pré Catelan in de Belle Epoque) ; diverse trefwoorden op de Frans- en Nederlandstalige versies van de internet-encyclopedie Wikipedia (Wikipédia), nl.wikipedia.org/ en fr.wikipedia.org/.