Baardvrouw

Op grootsteden heb ik het niet zo begrepen : te druk, te vuil, te gevaarlijk, te lawaaierig, gebedel en aanklamperij allerhande, slechte luchtkwaliteit… Geef mij liever een lieflijk dorpje of (hooguit) stadje in de bergen, waar ik 's ochtends in alle stilte en rust kan genieten van het frisse zomerse of herfstige zonlicht op de sparren of het gras. Maar goed, mijn echtgenote wou Praag zien, en ja, op reis gaan naar Tsjechië en "de gouden stad" links laten liggen, dat kon zelfs de eigenzinnige excentriekeling die ik ben niet maken, en dus namen we onze intrek in een (ter compensatie van de stedelijke ongemakken die ik zou moeten ondergaan : uiterst comfortabel en landelijk gelegen) hotel in Karlstejn, een plaatsje een twintigtal kilometer ten zuidwesten van de Tsjechische hoofdstad.

Twee dagen na elkaar zijn we van daaruit met de trein heen en weer naar Praag gependeld. We bezochten het Mucha-museum en dat van het communisme, vertoefden op het historische Wenceslas-plein (waar de student Jan Palach in 1969 zichzelf in brand stak) en op de Karelsbrug (waarvan, zo kon ik constateren, de heiligenbeelden aan een stevige poetsbeurt toe zijn), klommen naar de Praagse burcht met de Sint-Vituskathedraal, gingen een wijntje drinken in het gereputeerde Jugendstil-decor van het Grand Hotel Europa…
Enfin, we deden alles wat elke rechtgeaarde toerist in Praag hoort te doen. Maar mijn vrouw, die, het dient gezegd, onze stadsexploratie grondig had voorbereid, wist natuurlijk wel dat ze mij naast al dat bekend materiaal ook een extraatje moest voorzetten - iets speciaal, zo één van die pittige buitenissigheden waar ik tuk op ben (en dat me bijvoorbeeld tot een blogartikeltje zou kunnen inspireren). En ze wist ook dat ik een foto in het Mucha-museum, waarop we de schilder Paul Gauguin zonder broek aan zijn lijf een deftig harmonium zien zitten bespelen, best geestig zou vinden, maar dat het toch nog "ietsje meer" mocht zijn.

En dus pakte ze uit met de heilige met de baard!  Niks bijzonders hoor ik u zeggen : er zijn tientallen heiligen met baarden, de grootste kluns kan een baard laten groeien, kijk maar naar de kroonprins van België. Jaja, maar hier ging het wel om een vrouwelijke heilige!

Ja, een vrouw met een heuse baard! Ooit is dat misschien wel eens vertoond op Leuven-foor (voor mijn Nederlandse lezers : dat is de kermis in Leuven) - ik herinner me een verhaal van mijn ouders over hoe ze daar in hun jonge jaren eens naar de "krokodilvrouw" waren gaan kijken, "half vrouw / half krokodil", maar éénmaal het toegangsgeld betaald en de tent binnengetreden bleek dat niet meer dan een dame met wat schurft aan de ellebogen en de knieën…

Nu, in Praag hadden ze dus, zo beweerde mijn echtgenote, een vrouwelijke heilige met een volle baard. Niet meer in levende lijve weliswaar, want net als Jezus was ze lang geleden gestorven aan het kruis, als martelares. Maar in één of ander klooster in Praag moest er een driedimensionale beeltenis te zien zijn van haar - in gekruisigde toestand nog wel.

Haar naam : Sint-Wilgefortis. In het Nederlands (want, zoals we verderop zullen zien is er een link met onze gewesten) is dat : Sint-Ontkommer. Zo heet ze écht in onze taal, ik zweer het, en beken hierbij meteen ook maar dat ik haar gedurende onze dagen in Praag steevast "Sint-Komkommer" heb genoemd (flauw, héél puberaal - ik geef het toe en ben er niet fier op).

Mijn vrouw vermoedde dat de Tsjechen een beetje verlegen zijn voor hun bebaarde vrouwelijke heilige, want in slechts één van de vele reisgidsen die ze geraadpleegd had werd dit religieus curiosum vermeld. Het beeld bleek zich in het Praagse Loreta-klooster te bevinden, en warempel, dat kon je bezoeken. Er diende wel een zeer wereldse toegangsprijs te worden betaald, maar daarvoor mocht je dan ook de gehele schilderijenverzameling én de kerkschat van de zusters bezichtigen - en bovendien nog de Santa Casa, zijnde het huis waarin de Heilige Maagd Maria in haar jeugdjaren had gewoond!

Ik zie u de wenkbrauwen fronsen, en u heeft gelijk : het gaat inderdaad slechts om een kopie van de Santa Casa, want het échte ouderlijke huis van de Maagd staat in het Italiaanse Loreto. "Volgens een 15de-eeuwse legende zou het huisje in Nazareth waar Maria geboren werd en waar de aartsengel Gabriël haar de blijde boodschap over de geboorte van Christus verkondigde, na de verovering door de Saracenen op miraculeuze wijze naar Italië zijn verplaatst" (aldus de Trotter-gids). 

Mooi allemaal, maar al die gouden en zilveren monstransen en reliekhouders en crucifixen, die waren aan mij niet zo besteed, en dat nep-huis van Maria had ik ook al snel bekeken (naar verluidt bestaat er een hele reeks kopieën van die Santa Casa, en dat het Italiaanse "origineel" authentiek zou zijn, ach ja...). 

Ik zat natuurlijk op hete kolen om de vrouwelijke heilige met de baard te zien én te fotograferen. Voor dat laatste had ik bij het binnentreden in het klooster (so to speak), naast het doordeweekse toegangsgeld, nog een fors aantal Tsjechische kronen extra mogen neertellen, om aldus de hoogstbijzondere toelating tot het nemen van foto's te bekomen. In ruil daarvoor kreeg ik weliswaar een geplastificeerd kaartje met een roze koordje rond mijn hals gehangen : een kunstig en kleurig ding, dat moet ik toegeven, want naast Photo Permission stond er ook nog een afbeelding van de Heilige Maagd en van een fototoestel op.

Maar wat bleek vervolgens? Dat men, óók met deze duurbetaalde fotovergunning toch géén flitslamp, en trouwens ook geen statief, mocht gebruiken! Ja zeg, zoveel afzetterij en boerenbedrog moest maar eens bestraft worden vond ik, en dus heb ik (1) de heilige baardvrouw uitgebreid mét flits gefotografeerd, en ben ik (2) in weerwil van de vraag om het Photo Permission-kaartje na afloop van het bezoek weer bij zuster portier in te leveren, er lekker het klooster mee uitgewandeld, de wijde en in die dagen zeer zonnige wereld in.  

Flitsen was trouwens een noodzaak, want de Loreta-zusters hadden hun baardvrouw natuurlijk weggemoffeld in een halfduistere kapel, helemaal aan het einde van het voorgeschreven excursieparcours. Gelukkig hadden ze op deze plek niet één van de strenge toezichters geposteerd die elders de bezoekers nauwgezet in het oog hielden - een strategische keuze allicht, om bij de argeloze toerist niet de indruk te wekken dat hier iets bijzonders te zien viel (en inderdaad zag ik een aantal vermoeide Tsjechen zichzelf achteloos voorbij deze zoveelste kapel slepen). Of misschien had ik mazzel en was de bewaker van de-vrouwelijke-heilige-met-de-baard net naar het toilet, dat zou ook kunnen. Ongelukkiglijk dan weer kon men enkel van buitenaf een blik in de kapel werpen, zodat ik de gekruisigde baardvrouw niet en face, maar van ter zijde, en profil dus, op de geheugenkaart heb moeten vastleggen (vroeger was dat "de gevoelige plaat", maar een mens moet zijn beeldspraak aan de hedendaagse technologie aanpassen).  

Maar goed, ze staat erop, en op de foto boven dit artikel kan u haar bekijken. En constateren dat ze niet enkel bebaard, maar ook besnord is - voorwaar, ik zeg u : die Loreta-zusters van Praag weten de zaken doortastend aan te pakken. Die snor is een detail dat, voor zover mij bekend, in de bestaande literatuur onvermeld blijft - een exclusiviteitje van dit blog dus, maar waar ik nu verder niet over zal zeuren.

Het is trouwens de hoogste tijd voor het verhaal-achter-deze-vrouwelijke-baarddraagster (met dank aan mijn echtgenote voor de nodige research). Hoe is Sinte-Wilgefortis, alias Sinte-Ontkommer, aan haar baard gekomen?

Aanvankelijk was Wilgefortis een leuk jong meisje, "Wilgje" genoemd in de omgang, en met een kin zo zacht als zijde waar niet het minste ontsierende haartje op te bespeuren viel. Zij was toen weliswaar nog niet heilig, maar toch al heel braaf en christelijk. Toen ze op huwbare leeftijd was gekomen kozen haar ouders - zoals dat nu in menig migrantengezin nog steeds gebeurt - een geschikte partner voor haar. Geschikte partner? Mon oeil! Een heidense hufter was het waar haar vader mee afkwam!

Wilgefortis, die natuurlijk op een leuke christelijke knul had gerekend (volgens de standaard-versie van het verhaal wou ze maagd blijven, maar dergelijke ongeloofwaardigheden heb ik in mijn lezing van de feiten rechtgezet), was in alle staten. Wanhopig smeekte ze God iets te doen om het huwelijk te beletten. En ja hoor, haar gebed werd verhoord : op een mooie morgen ontwaakte ze met een dijk van een baard rond haar beminnelijk snoetje! Hoeft het gezegd dat de huwelijksappetijt van de heidense hufter meteen grondig en definitief van de baan was? 

Wie met deze baardaffaire echter niet kon lachen was Wilgjes vader, want die heiden was niet enkel een hufter maar ook nog zeer bemiddeld. Papa ontstak in blinde woede en liet zijn dochter met baard en al kruisigen!  Als ze het dan toch zo voor die Jezus had, wel voilà dan moest ze ook maar aan het kruis. Een weliswaar niet goed te praten maar toch enigszins te begrijpen redenering.

Tragische toestanden allemaal… en waaruit te leren valt dat men een christelijk meisje nooit mag dwingen om te trouwen met een heidense lorejas. Eén troost : haar treurig lot leverde Wilgje op termijn dan wel de heiligheid en een beeld in het Praagse Loreta-klooster op, maar tenzij u héél erg religieus bent zal u met mij toegeven dat dit een schrale troost is.

Rare jongens, die Tsjechen, denk je bij dit alles. Maar euh, zo simpel is het niet.  Al volgens de Trotter-reisgids was die bebaarde vrouwelijke heilige van het Praagse Loreta-klooster eigenlijk een Spaanse martelares, maar in werkelijkheid is het nog veel erger. Want wat lees ik tot mijn ontzetting op de Wikipedia-pagina die mijn vrouw mij doorspeelt? "Sint-Ontkommer of Wilgefortis is een fictieve vrouwelijke heilige die vooral in het huidige België, Nederland en Duitsland vereerd werd"!  Het zal toch niet waar zijn! (En indien het toch waar is, laten we dan hopen dat het niet algemeen bekend raakt). 

"De legende is ontstaan vanuit een verkeerde interpretatie van afbeeldingen van een gekruisigde Christus", aldus nog de Wikipedia. "Pelgrims uit Noord-Europa namen afbeeldingen, veelal afkomstig uit het Byzantijnse Rijk, van Christus aan het kruis mee naar huis. Aldaar werd het onderkleed aangezien voor een jurk en werd verondersteld dat de afgebeelde persoon een vrouw moest zijn". En zo kwam dan de legende van Sinte-Ontkommer in de wereld… De traditionele bedevaartsplaats van de heilige baardvrouw in de Lage Landen is het Nederlandse plaatsje Steenbergen.

Waarmee dus weer eens bewezen wordt dat we al die godsdienstige vertelsels moeten nemen voor wat ze werkelijk zijn : aandoenlijke verhalen waar we ons op zomerse dagen of lange winteravonden kunnen mee vermaken - maar die we vooral niet ernstig moeten nemen, want dat is gevaarlijk, dat leidt maar tot kruistochten en heilige oorlogen, terroristische aanslagen en soortgelijk onheil.

En een vrouw met een baard… ik zou er op afknappen, dat weet ik zeker, maar is dat met alle mannen het geval? Dat weet ik nog zo niet, want op een Franse, erotisch-getinte website (ook alweer door mijn vrouw opgespoord) wordt een hele pagina gewijd aan Les femmes à barbe, en er zijn er verbazend veel (geweest), te beginnen met de Egyptische farao Hatshepsut (Hatchepsout), maar die had een houten nep-baard en telt dus eigenlijk niet mee. Sint-Wilgefortis is ook van de partij, ze komt zelfs in Frankrijk voor (Sainte-Wilgeforte) - en verder een hele reeks (werkelijk indrukwekkende) baardvrouwen uit de negentiende en de twintigste eeuw. Een wonderlijk stukje cultuurgeschiedenis!

Geraadpleegde bronnen : internet (www), trefwoord Ontkommer in internet-encyclopedie Wikipedia (Nederlandstalige versie), nl.wikipedia.org/wiki/Ontkommer, geraadpleegd oktober 2011 ; internet (www), website S. TCHENKO, Femmes! Femmes! Femmes!, sachatchenko.voila.net/Femmes_a_barbe.htm, geraadpleegd oktober 2011 ; internet (www), website Atlas Obscura, atlasobscura.com/place/statue-st-wilgefortis, geraadpleegd oktober 2011 ; Tsjechië en Slowakije, in de reeks Trotter-reisgidsen, uitgeverij Lannoo, Tielt-Arnhem, 2010, blz. 176-177.