Ik kocht het op dinsdag 13 juni 1989 in een winkeltje in de Antwerpse Wolstraat : het bijna dertig centimeter hoge beeldje van Sint-Antonius Abt dat u boven deze tekst ziet staan. Het kostte toen 2.220 frank (zo'n 55 euro) - niet goedkoop voor die tijd, maar het vertoont, in tegenstelling tot veel andere heiligenbeelden, dan ook een zekere kwaliteit, zowel inzake materiële afwerking als op artistiek vlak.
Het is geen kitsch (vind ik). Die stoere kop van Antonius… dat monkelglimlachje om zijn lippen… die te grote, Permeke-achtige handen… dat varken dat een beetje guitig komt piepen van onder de bruine pij, net boven die (alweer uit de kluiten gewassen) rechtervoet… ja, er gaat expressieve kracht uit van de wijze waarop de heilige man wordt voorgesteld.
En natuurlijk heb ik weer mijn hoogsteigen kijk op wat er uitgedrukt wordt. Niet met één van die fletse devote mietjes die niks beters te doen hadden dan het prevelen van gebeden, hebben we hier te doen - maar met een persoonlijkheid, een kerel met karakter (en wie karakter heeft, heeft doorgaans een moeilijk karakter). Wat me vooral bevalt : de twee attributen die Antonius vergezellen : het boek en het varken.
Dat boek zegt : hier staat een man van het lezen en het schrijven, een intellectueel (ja, officieel zal die foliant wel de bijbel moeten voorstellen, maar who cares). En dat varken, dat verkondigt : hier staat een dierenvriend, een Gaia-man, een Michel Vandenbosch (een man naar mijn hart dus). Misschien zegt het ook : deze Antonius mag dan wel heilig zijn, hij durft al eens lekker het varken uithangen. Moet kunnen (zolang het niet tot maatschappelijke overlast leidt).
Het was geen impulsieve aankoop, de aanschaf van dit Sint-Antoniusbeeldje. Hij gebeurde met voorbedachten rade, want ik vond dat mijn gezin en ik, als inwoners van de Boortmeerbeekse Sint-Antoniusparochie toch zeker wel een beeld van onze plaatselijke patroonheilige in huis moesten hebben. Toen deze artistiek verantwoorde creatie op mijn weg kwam, was de zaak dan ook snel beklonken.
De heilige Antonius Abt (natuurlijk niet te verwarren met Sint-Antonius van Padua) leefde in de 3de-4de eeuw in Egypte. Na de dood van zijn ouders trok hij zich in zelfgekozen armoede en eenzaamheid terug in de woestijn. Tijdens dat ascetische kluizenaarsbestaan werd hij op allerlei arglistige manieren door de duivel in bekoring gebracht…
Lag het aan Antonius' volgehouden godsvrucht of zaten de duivelse verleidingen (die, zoals men weet, in de regel nóg aantrekkelijker zijn dan de zondige daden zelf) er voor iets tussen? Wat er ook van zij : andere mannen vestigden zich in Antonius' omgeving en namen zijn levenswijze over. Zo ontstond één van de eerste kloostergemeenschappen, wat Antonius later nog de eretitel vader van het kloosterleven opleverde.
Sint-Antonius was vegetariër, leefde dus lang, maar moest uiteindelijk, in het jaar 365 (of daaromtrent), op 105-jarige ouderdom, toch het loodje leggen. Dat zou gebeurd zijn op de 17de januari - dat is dus zijn gedenkdag geworden.
Al vrij kort na diens dood schreef zijn jongere tijdgenoot Athanasius - patriarch van Alexandrië - de eerste biografie van Antonius, met een titel die ook de dag van vandaag goede verkoopcijfers (en een spoedige verfilming) zou halen : Verleidingen in de woestijn.
Hoeft het gezegd dat de duivelse verzoekingen van de heilige Antonius - niet in de laatste plaats deze die met de vleselijke lust te maken hadden - tot de verbeelding van menig kunstenaar hebben gesproken? En er door de eeuwen heen dus een rijke partij beeldende kunst rond Antonius tot stand is gebracht?
De Boortmeerbekenaren hebben zich in dit artistieke Antonius-verhaal niet onbetuigd gelaten, maar zij hebben geen meeval gehad. In 1641 betaalden ze de Mechelse schilder Lucas Franchoys de Oude (1574-1643) 42 gulden "voor het schilderen van Sint-Antonius". In 1673 brandde hun parochiekerk af! Van de Sint-Antonius van Franchoys de Oude werd sindsdien niets meer gehoord.
Voor de aankleding van hun nieuwe kerkgebouw kochten de Boortmeerbeekse parochianen dan maar het schilderij De verzoeking van de heilige Antonius van David Teniers de Jonge (1610-1690), de beroemdste telg uit het schildersgeslacht Teniers - hij werkte in Antwerpen en Brussel, en woonde in Perk (nu behorend tot de gemeente Steenokkerzeel).
Tot aan de Eerste Wereldoorlog heeft dat grote doek van Teniers (3 op 3 meter) in de Boortmeerbeekse dorpskerk gehangen. Helaas staken Duitse soldaten op 16 september 1914 de kerk in brand. Zelfs het heilig sacrament kon niet gered worden, schreef de toenmalige pastoor in zijn verslag aan de aartsbisschop. Waarschijnlijk is ook het werk van Teniers in de vlammen opgegaan.
Waarschijnlijk… want in de plaatselijke overlevering bleef hardnekkig het verhaal voortkabbelen dat de Duitse soldateska het kostbare doek vóór de brandstichting uit de kerk had weggeroofd.
En jawel… in de zomer van 1991 beleefden enkele cultureel-geïnteresseerde Boortmeerbekenaren de verrassing van hun leven toen ze op een overzichtstentoonstelling van het werk van Teniers in Antwerpen zowaar De verzoeking van de heilige Antonius zagen hangen! En dan ook nog uitgeleend door… een Duits museum! Helaas moesten zij vernemen dat Teniers het thema van Antonius' bekoringen een aantal keren op doek had gezet... en dat de tentoongestelde Verzoeking om te beginnen al merkelijk kleiner van formaat was dan de Boortmeerbeekse. Terug naar af.
Maar dat varken van Sint-Antonius… hoe zit het daarmee, hoor ik u al vragen. Ach, weer eens maakt de harde geschiedeniswetenschap ons een illusie armer. In heel zijn (zoals gezegd : zeer lange) leven heeft Antonius nooit wat met een varken gehad. Pas in de Middeleeuwen is het varken tot Antonius' huisdier uitgegroeid. Over hoe die link er precies gekomen is lopen de meningen uiteen. Mogelijk stond het zwijntje aan Antonius' voeten symbool voor de duivelse zinnelijkheid waar de heilige man over getriomfeerd had.
Een andere verklaring wijst echter naar de Antonieten, de monniken die zich op Antonius beriepen, en die in menige stad het recht genoten hun varkens vrij te laten rondlopen, waardoor men deze dieren met Antonius ging associëren. Maar het is natuurlijk ook mogelijk dat zij dit privilegie verwierven omdat het varken met hun patroonheilige verbonden was (denk ik dan). En om het helemaal ingewikkeld te maken dient nog opgemerkt dat ook de volgelingen van sommige andere heiligen van zo'n recht op loslopende varkens genoten…
Wat er ook van zij, die "heilige varkens" moesten als herkenningsteken een bel om de hals dragen. En ja, kijkt u eens goed naar mijn Sint-Antoniusbeeldje : in zijn linkerhand, achter zijn T-vormige staf, heeft de heilige man - als ik dat goed zie - zowaar een bel vast.
Varkens zijn door de mensen, zowel taalkundig als letterlijk, gruwelijk veel onrecht aangedaan. Volgens de biologen zijn het eigenlijk best intelligente en sociale dieren, "met menselijke trekjes". Ze wroeten graag in de modder, dat is waar, en wat wij voedselafval noemen peuzelen ze vrolijk op. Daardoor zijn het eigenlijk waardevolle helpers bij de afvalbestrijding.
Ook anderszins zijn het voor de mens erg nuttige dieren, en dat niet alleen omwille van hun vlees. Van varkensharen werden traditioneel onder andere haarborstels, penselen en scheerkwasten vervaardigd. En varkens zijn keien in het opsporen van truffels en… drugs!
Dat sommige religies het varken tot onrein taboe-dier hebben uitgeroepen zegt uiteraard meer over deze godsdiensten dan over het varken. In Egypte - eens het thuisland van Antonius - liet de islamitische overheid in een recent verleden (2009) en onder het mom van de bestrijding van de Mexicaanse griep honderdduizenden varkens genadeloos afslachten. Ze waren eigendom van de christelijke Kopten. Voor deze (gediscrimineerde) minderheid betekende de ruiming een economische ramp, maar vervolgens deelde ook een miljoenenstad als Caïro in de klappen, want na het verdwijnen van de onschuldige zwijntjes namen de veel minder goedaardige ratten hun plaats aan de afvaldis in!
De Boortmeerbeekse slager Felix Gijbels (1900-1993), alias Felix den beenhouwer, vertelde mij (anno 1990) dat de viering van Sint-Antonius in Boortmeerbeek ooit een geweldig feest moet zijn geweest, met een kermis, waarbij tonnen bier werden getapt... Hij had dit van horen zeggen, want in zijn eigen jeugdjaren was het vieren van de Boortmeerbeekse patroonheilige al beperkt geraakt tot het gebruik om op of rond de 17de januari, na de zondagsmis, buiten aan de kerkpoort, hele of halve varkenskoppen te verkopen, ten bate van de kerk - een geplogenheid die op vele aan Antonius gewijde plaatsen voorkwam. Hier en daar bestaat ze nog of werd ze in recente tijden uit folklorisme opnieuw ingevoerd.
Die varkenskoppen waren geschonken - geofferd - door de boeren, die ze na het slachten van hun varkens voor deze gelegenheid hadden bewaard. Sommige van die koppen, zo vertelde Felix mij, hadden te lang in het pekelvat gelegen, waren daardoor vergist, en zagen "zo geel als een peer"!
Wat deden de kopers met die varkenskoppen, als ze tenminste nog niet "te neig vergist" waren? Ze kookten die, beenden ze uit, en mengden het vet met mager vlees dat ze bij de beenhouwer kochten : zo bekwamen ze kop, een soort charcuterie die ook heden ten dage nog de volksgezondheid belaagt (ook gepreste kop of preskop geheten, in Nederland hoofdkaas).
Volgens Felix Gijbels was de traditie om met het feest van Sint-Antonius varkenskoppen te offeren en te verkopen in Boortmeerbeek al kort vóór de Eerste Wereldoorlog teloorgegaan. Gelukkig maar (vind ik), want getuigen van goede smaak deed (doet) dat gemarchandeer met die dode varkenskoppen natuurlijk allerminst. Tradities hebben hun waarde, zeker en vast, ze dragen bij tot de identiteit van een samenleving en de geborgenheid van de mensen daarin, maar barbaarse tradities (zoals stierengevechten, of het drinken van levende visjes in Geraardsbergen) horen in een beschaafde wereld niet thuis. En wat mij betreft dus liever ook geen varkenskoppen op het feest van Sint-Antonius. Als we er eens met z'n allen een veggie-dag van maakten, uit compassie met het varken en zijn vele lotgenoten die dagelijks door de vleesindustrie vermalen worden?
Nog volgens Felix Gijbels werd in de processie van Boortmeerbeek destijds een mooi (ik vermoed : houten) beeld van Sint-Antonius meegedragen - maar werd ook dat vernield bij de moedwillig aangestoken brand van de kerk in 1914. En in een wat minder ver verleden moet er in Boortmeerbeek zelfs een Broederschap van Sint-Antonius hebben bestaan - dat zag ik toevallig op een bidprentje uit 1957. Een vroom gezelschap ongetwijfeld.
Hoe zal ik dit bonte Sint-Antonius-relaas besluiten? Dat ligt voor de hand natuurlijk, want kijk : hier komt er een varkentje met een lange snuit, en…
Geraadpleegde bronnen…
* Internet (www), trefwoorden Antonius van Egypte, Athanasius van Alexandrië, varken, David Teniers II… in internet-encyclopedie Wikipedia (Nederlandstalige versie), nl.wikipedia.org/, geraadpleegd december 2011.
* Een prachtige website over Sint-Antonius Abt is deze van Dolf Hartsuiker : http://www.adolphus.nl/xus/antonius.html Ongelooflijk veel informatie en iconografisch materiaal! Met ook een uitgebreid overzicht van (door de samensteller van de website bezochte) "Antoniusplaatsen" in de Lage Landen, onder andere Boortmeerbeek.
* Van de biografie van Antonius, geschreven door Athanasius, verscheen in 2002 een uitstekende Nederlandse vertaling : ATHANASIUS VAN ALEXANDRIE, Verleidingen in de woestijn, Het leven van de heilige Antonius, vertaald en toegelicht door V. Hunink, uitgeverij Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2002. Ook te vinden op het internet : http://www.let.ru.nl/V.Hunink/antonius.htm
* Over de oorlogsgebeurtenissen in Boortmeerbeek in 1914 en over de Boortmeerbeekse Antonius-schilderijen : artikel G. WOUTERS, Augustus en september 1914 te Boortmeerbeek, in : Heemkring Ravensteyn Boortmeerbeek v.z.w., jg. 5 (1991), nr. 4 ; artikel C. WELLENS, Pijnlijke oorlogsdagen te Boortmeerbeek in 1914, in : Heemkundige Kring Ravensteyn v.z.w. Boortmeerbeek, jg. 22 (2008), nr. 1 ; artikel J. PEETERS, Een tweede schilderij van Sint-Antonius te Boortmeerbeek?, in : Heemkundige Kring Ravensteyn v.z.w. Boortmeerbeek, jg. 24 (2010), nr. 1 ; R. CASTEELS en G. VANDEGOOR, 1914 in de regio Haacht, Kleine dorpen in de Grote Oorlog, Haacht-Brussel, 1993.
* Over de betekenis van het varken van Sint-Antonius : internet (www), website Heiligen.net, http://www.heiligen.net/heiligen/01/17/01-17-0356-antonius-abt.php, geraadpleegd december 2011.
* Over "heilige varkens" en hun bel : artikel J. WEYNS, Het varken van Sint-Antonius, in : J. WEYNS, Haard en Heem, Heist-op-den-Berg, 1984.
* Over het afslachten van varkens in het Egypte van 2009 : artikel F. TERVOORT, Antonius en zijn varkens, januari 2010, op internet (www), website RKK, http://www.rkk.nl/volksgeloof/detail_objectID701252.html, geraadpleegd december 2011.
* Over het Sint-Antoniusfeest in Boortmeerbeek : artikel F. WOLLEBRANTS, De herinneringen van "Felix den beenhouwer", Deel I : van kind tot beenhouwer, in : Heemkring Ravensteyn Boortmeerbeek v.z.w., jg. 5 (1991), nr. 1, blz. 17-27, met name blz. 20-21.
